




राजेश चड्ढ़ा.
वैसाखी पंजाब दा इक बहुत ही महत्वपूर्ण त्यौहार है। एह वीं फसल दा त्यौहार है। लेकिन ! पर 1919 विच इक नस्लवादी चिट्टे बघियारे ने इस पर्व नूं खूनी बना दिता। इस नस्लवादी दा नां कर्नल रेजिनाल्ड डायर सी, जो कि इक ब्रिटिश अफ़सर सी। डायर ने 13 अप्रैल, 1919 नूं वैसाखी दे दिन अमृतसर दे जलियांवाला बाग विच ब्रिटिश भारतीय फौजाँ नूं लामबँद कीता गया अते आज़ादी पख मीटिंग इकट्ठी होयी भीड़ ते गोली-बारी करन दा हुकुम दिता गया। इस गोली-बारी दी घटना विच सैकड़ों लोक मारे गए सन। सारे लोक निहत्थे सन।
सन 1919 विच उस क्रूर वैसाखी दे दिन जलियाँवाला बाग विच अपने दोस्तां दे नाल रोलट एक्ट दी खिलाफ़त करन गए नानक सिंह उस वक्त 22 साल दे सन। जनरल डायर दे अफ़सरां दी बेरहमी नाल गोली-बारी अते भगदड़ विच, उस दे दोस्त मारे गये पर नानक सिंह बच गये। बाद विच उह इक प्रशंसित लेखक बन गए, जिन्हां ने 50 तों वी वध नावल, नाटक, छोटियां कहानियाँ अते लेख लिखे। पर इस सब तों पहलां उन्हां ने इक कविता लिखी। नानक सिंह दी एह पंजाबी कविता ‘खूनी वैसाखी’ काफी लंबी है, जो 13 अप्रैल दियाँ घटनावां, उस तों बाद दे भयानक हादसे, इसदे तुरंत बाद दे हालात अते अमृतसर दी स्थिति दा स्पष्ट, तरसयोग अते सही वृत्तांत दिंदी है। 1920 विच इसदे प्रकाशन तों बाद अंग्रेजां ने इस कविता दियाँ कापियाँ नष्ट कर दितियाँ अते इस ते पाबंदी लगा दिती। 1990 दे दशक विच इस कविता तों पाबंदी हटा दिती गयी। 2019 विच जलियाँवाला कत्लेआम दी शताब्दी ते इस नूं दुबारा प्रकाशित कीता गया। नानक सिंह दे पोते अते डिप्लोमेट नवदीप सूरी ने 4000 तों वी वध शब्दां दी इस कविता दा अंग्रेजी विच वी अनुवाद कीता है।

मिट्टी दी खुशबू दे आज दे अंक विच नानक सिंह सूरी दी लम्बी कविता ‘खूनी वैसाखी’ दे कुज खास हिस्से-
खूनी वैसाखी
………………..
रोलट एक्ट ने घतिया आन रौला,
सारे हिन्द दे लोक उदास होए।
वांग भठ दे तपिया देश सारा,
मानो सब दे लबाँ ते सांँस होए।
लगा मिलण अनाम अज हिन्दियां नूं,
जेहड़े मुदतां तों सीगे दास होए।
फ़ासी जमां दी गल पै गई यारो,
जिस नूं देख के बहुत निराश होए।

पंच वजे अप्रैल दी तेहरवीं नूं,
लोकीं बाग़ वल होये रवान चले।
दिलां विच इन्साफ दी आस रख के
सारे सिख हिन्दू मुसलमान चले।
विरले आदमी शहर विच रहे बाकी,
सब बाल ते बिरध जवान चले।
अज दिलां दे दुख सुणान चले,
सगों आपने गले कटवाण चले।
छड़ देयो हुण आसरा जीवने दा,
क्योंकि तुसीं हुण छड जहान चले।
किस ने आवणा परत के घरां अंदर,
दिल दा दिलां विच छोड़ अरमान चले।
जलियां वालड़े उजड़े बाग ताईं,
खून डोल के सबज़ बणान चले।
अज हो के सब पतंग कट्ठे,
उपर शमा सरीर जलाण चले।
हांहां जीवने तों ड़ाढ़े तंग आ के,
रुठी मौत नूं आप मनाण चले।
अनल-हक मनसूर दे वांग यारो,
सूली आपनी आप गड़ाण चले।
वाग शमस तबरेज़ दे खुशी हो के,
खलां पुठीआं अज लुहाण चले।
पंछी बना दे हो के सब कट्ठे,
भुखे बाज़ नू अज रजाण चले।
जालम डाईर दी तिर्खा मिटावणे नूं
अज खून दी नदी वहाण चले।
अज शहर विच पैणगे वैण डूंघे,
वसदे घरां नूं थेह बणाण चले।
सीस आपने रख के तली उत्ते
भारत माता दी भेंट चढ़ाण चले।

यारो! मौत नू आप बुलाण नूं
मावां लाड़ले बचिआं वालिओ नी!
लाल तुसां दे जान गवाण चले।
भैणो पिआरीओ! वीर ना जाण देणे,
बिछड तुसां तों अज नादान चले।
पती रोक लौ पिआरोओं नारीओ नी!
अज तुसां नूं करन वैराण चले।
पिआरे बचिओं! जफीआं घत मिल लौ,
पिता तुसां नूं अज कलाण चले।
जा के रोक लौ, जाण ना मूल देणे,
मतां उके ही तुसां तों जाण चले।
नानक सिंह पर उन्हां नूं कौण रोके,
जिह़ड़े मुलक पर होण कुरबान चले।
ठीक वक्त साढ़े पंज वजे दा सी,
लोक जमां होए कई हजार पिआरे,
लीडर देश दा दुख फरोलणे नूं,
लैक्चर देंवदे सन वारो वार पिआरे।
कहंदे जीवणा असां दा होयेआ औखा,
किथे जा के करीऐ पुकार पिआरे।
कोई सुझ्दी नहीं तदबीर सानूं
ड़ाढ़े होए हां असीं लाचार पिआरे।

अजे लफज़ तदबीर मूंह विच हैसी,
उधर फौज ने धूड़ धुमा दिती।
थोड़ी देर पिछे फौज गोरखे दी,
जनरल डाइर ने अगांह वधा दिती।
देके हुक्म नहक निमाणिआं ते
काड़़-काड़ बंदूक चला दिती।
मिन्टां विच ही कई हजार गोली,
उहनां जालमां खतम करा दिती।

गोली की एह गड़ा सी कहर वाला,
वाग छोलिआं भुने जवान उथे।
कई छातीं छानणी वांग होईआं
ऐसे जुलमां मारे निशान उथे।
इक पलक दे विच कुरलाट मचिआ,
धूंआं धार हो गिया असमान उथे।
कई सूरमे पाणी ना मंग सके,
रही कईआं दी तड़पदी जान उथे।
भीडे राह है सन इस बाग़ दे जी,
एह रोकिया उहनां ने आण उथे।
कोई राह ना जाण नूं रिहा बाकी
किदां बच करके निकल जाण उथे।
कोई बचिया होउ नसीब वाला,
नहीं तां सारिआं ने दिते प्रान उथे।
कई गोलीआं खाईके नठ भजे,
रसते विच ही डिंग मर जाण उथे।
कईआां नसदिआां नूं गोली काड़ वजी
झट पट ही दिते प्रराण उथे।
पल विच ही लोथेयाँ दे ढेर लग गए,
कोई सके ना मूल पछाण उथे।
गिणती सिखां दी बहुत ही नज़र आवे,
भावें बहुत हिंदू मुसलमान उथे।
सोहणे सूरमे छैल छबीलडे जी,
हाए तड़फदे शेर जवान उथे।
सोहणे केस खुले मिट्टी विच रुलण,
सुते लंमीआं चादरां ताण उथे।
नानक सिंह ना पुछदा बात कोई,
राखा उहनां दा इक भगवान उथे।
-लेखक जाने-माने शायर और आकाशवाणी के पूर्व वरिष्ठ उद्घोषक हैं




नानक सिंह जी नूंह सौ-सौ सलाम 🙏🏻